Η μαρτυρία της προσφυγιάς

Η κυρία Δέσποινα Βασιλειάδου είναι η Διευθύντρια του σχολείου μας. Γνωρίζοντας την Ποντιακή καταγωγή της και το ότι έχει εργαστεί ως δασκάλα στα ομογενειακά σχολεία της Κωνσταντινούπολης, της ζητήσαμε να μας μιλήσει για τις εμπειρίες της.

---

Κυρία Βασιλειάδου θα θέλαμε να μας διηγηθείτε τα βιώματα της παιδικής ηλικίας σας, ως απόγονος προσφύγων από τον Πόντο που εγκαταστάθηκαν στην Δράμα.

Γεννήθηκα και μεγάλωσα στη Δράμα, σε μια οικογένεια που έφερε το άρωμα της Ανατολής. Τα παιδικά μου χρόνια ζυμώθηκαν με ιστορίες που κουβαλούσαν οι παππούδες μου από τις βουνοπλαγιές και τις χαράδρες της Σαμψούντας. Στις οικογενειακές μας συγκεντρώσεις, τα ελληνικά ανακατεύονταν με τα τουρκικά, μιας και η γιαγιά μας, που νεαρή κοπέλα πέρασε τo 1922 στην Ελλάδα, δεν κατάφερε ποτέ να μάθει σωστά ελληνικά. Για μας τα παιδιά -απογόνους τρίτης γενιάς- ήταν δύσκολο να παρακολουθούμε τις σοβαρές συζητήσεις της οικογένειας και τα μυστικά. Λίγο η περιέργεια, λίγο η έφεση των παιδιών στις ξένες γλώσσες καταφέραμε να επικοινωνούμε με τη γιαγιά μου αποκλειστικά στο σπίτι. Για έξω ούτε λόγος. Κι όταν έφυγε η γιαγιά, η τουρκική γλώσσα φυλάχτηκε με τις αναμνήσεις της.

Χρειάστηκε στη μετέπειτα ζωή σας να ανασύρετε από τη μνήμη σας αυτή τη γνώση της τουρκικής γλώσσας που σας "κληρονόμησε" η γιαγιά σας;

Την ανέσυρα το φθινόπωρο του 2007, όταν αποσπάσθηκα ως δασκάλα στα ομογενειακά σχολεία της Κωνσταντινούπολης. Έγινε πολύτιμο εργαλείο στα χέρια μου για μελέτη και έρευνα. Το πρωί στο δημοτικό σχολείο της Βλάγκας και το απόγευμα παρακολούθηση μαθημάτων οθωμανικής γλώσσας, έρευνα σε αρχεία -Πατριαρχικό Αρχειοφυλακείο, Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας της Κωνσταντινούπολης- και βιβλιοθήκες. Το όνειρο για προσκύνημα στα μέρη των παππούδων μας στη Μαύρη Θάλασσα αναβαλλόταν διαρκώς. Στον αγώνα μου να καταγράψω την ιστορία της περιοχής μου κατά την οθωμανική περίοδο, ήρθα σε επαφή με το Συλλόγο Ανταλλαγέντων της Συνθήκης της Λωζάννης και το Σύλλογο Ανταλλαγέντων Ρούμελης στην Πόλη και οι οποίοι με παρότρυναν να συμμετάσχω στο 8ο Διεθνές Συνέδριο Ανταλλαγέντων που διοργάνωσε στη Σαμψούντα, στις 6-7 Δεκεμβρίου 2014, ο τοπικός Σύνδεσμος Ανταλλαγέντων.

Τελικά αποδεχτήκατε την πρόσκληση-πρόκληση;

Η πρόκληση για μένα ήταν μεγάλη. Αποφάσισα να συμμετάσχω στο συνέδριο, γιατί ήμουν κι εγώ απόγονος προσφύγων, γιατί η ρίζα μου προέρχεται από τη Σαμψούντα και στη Σαμψούντα εγκαταστάθηκαν με την ανταλλαγή Τούρκοι που προέρχονταν από την πόλη και τα χωριά του καζά της Δράμας, αντικείμενο της έρευνάς μου. Η παρουσίασή μου εκεί δεν μπορούσε να είναι αποκλειστικά επιστημονική. Κουβαλούσα τόσα βιώματα και είχα τόση συναισθηματική φόρτιση. Μνήμες ξεχείλιζαν, ανέσυραν συνειρμούς... Απευθυνόμενη στο ακροατήριο, τους είπα ότι αν και πήγαινα πρώτη φορά στην πόλη τους, τη γνώριζα καλά. Όλα τα χειμωνιάτικά μου παραμύθια προέρχονταν από τη Σαμψούντα. Τότε που δεν υπήρχε τηλεόραση, τότε που όλη η οικογένεια μαζευόταν τα βράδια γύρω απο τη σόμπα και διηγούνταν παλιές ιστορίες. Στις γραμμές μιας σελίδας συνέθεσα τα βιώματα που κουβαλώ ως παιδί προσφύγων, και στη συνέχεια επέλεξα να παρουσιάσω τον καζά της Δράμας* από τα κατάστιχα απογραφής πληθυσμού Nüfus Defterleri του 19ου αιώνα.

Η συγκίνηση για εσάς θα ήταν μεγάλη, όπως φαντάζομαι και η συγκίνηση του ακροατηρίου.

Ανάλογη συγκίνηση δημιούργησαν τα λόγια του δημοσιογράφου İskender Özsoy. Η βαθιά γνώση του καημού και της νοσταλγίας των προσφύγων, έτσι όπως αποτυπώνεται στα βιβλία του, καρπό μακράς έρευνας με ρεπορτάζ από ανταλλαγέντες και από τις δυο μεριές του Αιγαίου, μέστωναν το λόγο του και απευθυνόταν σε όλους εμάς: «Değerli dostlarım, Aziz dostlarım ...». Ερμηνεύοντας στα ελληνικά με τις δυνατότητες που μας παρέχει η γλώσσα μας, διευρύνοντας την έννοια άγιος-μάρτυς, το εξέλαβα ως: «Πολύτιμοι φίλοι μου. Φίλοι, όλοι όσοι κουβαλάτε τη μαρτυρία της προσφυγιάς…».

Μιλήστε μας για τα κοινά σημεία που βρήκατε με τους απόγονους των Τούρκων ανταλλαγέντων.

Όταν γνώρισα από κοντά τα παιδιά ανταλλαγέντων στην Τουρκία, όπως στο βακούφι των ανταλλαγέντων της Λωζάννης και τους Τουρκοκρητικούς στο Αϊβαλί, άκουσα τις ιστορίες τους, τις δυσκολίες που βίωσαν οι δικοί τους να προσαρμοστούν στη νέα πραγματικότητα, κατάλαβα ότι κουβαλάμε κοινές εμπειρίες, βιώματα, ιστορίες, μας ενώνει κοινή μοίρα, είμαστε η άλλη όψη του ίδιου νομίσματος. Διαπίστωσα πως οι απόγονοι των ανταλλαγέντων είμαστε αυτοί που αγαπάμε τις δυο χώρες και μπορούμε να συνεισφέρουμε στη συνύπαρξη και τη συναδέλφωση των λαών.

Τις ρίζες της καταγωγής των προγόνων σας τις βρήκατε;

Από τέσσερα χωριά κρατάει η σκούφια μας: Alayurt, Kara İnek, Eğriyüz, Karadağ. Το πρώτο ανήκει στην επαρχία του Λάντικ (Λαοδίκεια), τα άλλα δύο στην πόλη της Σαμψούντας και το τέταρτο στην επαρχία του Καβάκ. Παρόλο που μεγάλωσα κοντά στην οικογένεια της μαμάς μου, σύμφωνα με την ανατολίτικη παράδοσή μας που δίνει βαρύτητα στη μεριά του άνδρα, από παιδί ήξερα ότι είμαι μια Καράνταγλι.

Μπορέσατε να επισκεφτείτε τα χωριά των προγόνων σας;

Μετά τη λήξη του συνεδρίου, πριν επιστρέψουμε στην Πόλη, στη μισή μέρα που είχαμε στη διάθεσή μας με τη βοήθεια των φίλων μας Recep Yılmaz που μας συντρόφευε όλες τις μέρες στη Σαμψούντα, Mehmet Köseoğlu ιστορικού και ερευνητή που γεννήθηκε, μεγάλωσε στο Καβάκ και Osman από το Καράνταγ επισκεφτήκαμε το χωριό του παππού μου. Ακολουθήσαμε τη διαδρομή που έκαναν τα καραβάνια του διαμετακομιστικού εμπορίου από το λιμάνι της Σαμψούντας προς την ενδοχώρα. Στο δρόμο συζητούσαμε και ανταλλάσαμε πληροφορίες για το χωριό. Το Καράνταγ κατοικούνταν αποκλειστικά από ρωμιούς, που δημιούργησαν το χωριό στα μέσα του 19ου αιώνα όταν εγκατέλειψαν την Αργυρούπολη, επειδή λιγόστεψαν τα κοιτάσματα αργύρου στα μεταλλεία. Μετά το 1923 εγκαταστάθηκαν ανταλλαγέντες από τη Χρυσούπολη Καβάλας.

Μιλήστε μας για αυτή την επίσκεψή σας.

Φτάσαμε στον κάτω οικισμό που σήμερα λέγεται «Πέντε Χάνια» από τα χάνια που υπήρχαν στην περιοχή όπου διανυκτέρευαν τα εμπορικά καραβάνια που έρχονταν από τα λιμάνια της Σαμψούντας και της Μπάφρας. Βρήκαμε ένα ρωμαίικο σπίτι, πέτρες, χαλάσματα Δίπλα στο μικρό νεκροταφείο με τους πρώτους τάφους των ανταλλαγέντων που έφτασαν εδώ από τη Ρούμελη, σιωπηλό παραμένει ένα περιφραγμένο χέρσο χωράφι που είχε κάποτε τα χριστιανικά μνήματα. Το φωτογραφίσαμε σιωπηλά και κάναμε επιμνημόσυνη δέηση. Ανάπαυσον Κύριε, τας ψυχάς των δούλων σου...

Ανηφορίσαμε για το χωριό. Η ταμπέλα στην είσοδο επιβεβαίωνε την ταυτότητα που κουβαλούσα από παιδί. Τι μεγάλη συγκίνηση να βλέπεις για πρώτη φορά τα μέρη των προγόνων σου! Θέλεις να εξερευνήσεις τον τόπο που ζούσαν. Αναζητάς τα ίχνη τους. Σταματάς στην παλιά βρύση και πίνεις δροσερό νερό, να σβήσεις τη νοσταλγία που κουβαλάς χρόνια, γέρνεις πάνω στο δέντρο που απόμεινε από τα πολλά οπωροφόρα δέντρα που βρήκαν οι Τούρκοι στο χωριό από τους ρωμιούς, το αγκαλιάζεις με λαχτάρα λες και αγγίζεις τις ρίζες σου.

Στο χωριό υπάρχουν σπίτια ή άλλα κτίσματα Ελλήνων τα οποία έχουν διατηρηθεί;

Το μοναδικό ρωμαίικο σπίτι που διατηρείται είναι του τζορμπατζή Γιώργη, προύχοντα του χωριού. Παρά τα χρόνια του στέκει μεγαλόπρεπο, επιβλητικό στην πλαγιά του λόφου. Ανηφόρισα με λαχτάρα. Αναρωτήθηκα αν υπάρχει κάτι που να θυμίζει τους προγόνους μου! Και τον προπάππου μου Γιώργο τον λέγανε, ήταν δάσκαλος σε χωριά της περιοχής του Λάντικ και έχαιρε μεγάλου σεβασμού από τους συγχωριανούς του και στην Ελλάδα. Η παρουσία μας τράβηξε το ενδιαφέρον χωριανών που προστέθηκαν στην παρέα μας. Στο ερώτημα μας πού μπορεί να ήταν άραγε η εκκλησία του χωριού, ακούστηκαν διάφορες εικασίες. Σε ένα ανοιχτό σημείο θυμάται ένας κύριος τα χαλάσματα της εκκλησίας και κάποια οστά που βρέθηκαν όταν έσκαβαν την αυλή. Ίσως να ήταν των ιερέων, τους οποίους έθαβαν συνήθως μπροστά από την κόχη του ιερού. Έψαχνα στα χαλάσματα μια μικρή κόκκινη πέτρα, πέτρωμα της περιοχής που κοσμούσε τα παράθυρα και τις εξοχές του ρωμαίικου αρχοντικού, για να πάρω μαζί μου. Ο κύριος της συντροφιάς μας που κατάλαβε την πρόθεσή μου με οδήγησε στην αποθήκη του και μας έδειξε δυο πέτρες. Είναι από τις μαρμάρινες πλάκες της εκκλησίας του χωριού. Κάτω από τα μαύρα γράμματα με δυσκολία φάνηκε κάτι χαραγμένο. Τρίψαμε με βρεγμένο πανί το μάρμαρο και διακρίναμε τη χρονολογία 1907. Τότε χτίστηκε η εκκλησία του χωριού. Κάτι θέλαμε να πάρουμε μαζί μας από τη γη των προγόνων μας, για να το φυτέψουμε στα χώματα τα δικά μας... Πήραμε κληματόβεργες.

Εκτός από τις κληματόβεργες, τι είναι αυτό που θα κρατήσετε στην ψυχή και την καρδιά σας από την επίσκεψή σας στη γη των προγόνων σας;

Όταν ο χρόνος μας τελείωσε, επιστρέφαμε σιωπηλοί και συγκινημένοι. Στο ράδιο έπαιζε παραδοσιακή μουσική της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας και εγώ θυμόμουν τα λόγια του παππού μου: «Έι μεμλεκέτ». Ο Recep τραγουδούσε δίπλα μου: «Πατρίδα μ' αραεύω σε...». Γνωρίζει το τραγούδι από Πόντιους φίλους του που έχουν επισκεφτεί την περιοχή.

Ποια είναι η δική μου πατρίδα; αναρωτήθηκα.

Εγώ γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Ελλάδα. Ανήκω πια εκεί... Ξέρω όμως ότι η ρίζα μου ξεκινάει από εδώ...

Κυρία Βασιλειάδου σας ευχαριστούμε!

Έρευνα: Χρήστος Κασάπης

(ΣΤ' Δημοτικού)

- Μετά από την επίσκεψή της στη γη των προγόνων της, η κα Δέσποινα Βασιλειάδου έγραψε το ποίημα που ακολουθεί:

Γη των προγόνων μου Karadağ
τ' όνομά σου κουβαλώ επώνυμο ακριβό.
Στους λόφους σου σκαρφάλωσα το σπίτι μου να βρω.
Στη βρύση σου έσκυψα να πιω νερό και καταλάγιασες τη λαχτάρα που έκαιγε στα παιδικά μου παραμύθια.
Τα χέρια μου ακούμπησα στου δέντρου τον κορμό,
τις ρίζες μου ψηλάφησα.
Στου φράχτη τα χαλάσματα
ένα πετράδι διάλεξα
μικρό μου φυλαχτό 

*Καζάς Δράμας - Η Μακεδονία, η βορειότερη περιοχή της ελληνικής γης, είχε διαιρεθεί από τους Τούρκους κατακτητές σε δύο μεγάλες διοικητικές περιοχές, δηλαδή σε δύο βιλαέτια, στο βιλαέτι Μοναστηριού και στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης.
Το βιλαέτι Θεσσαλονίκης ήταν χωρισμένο διοικητικά σε τρία σαντζάκια: στο σαντζάκιο της Θεσσαλονίκης, των Σερρών και της Δράμας. 
Στο σαντζάκι της Δράμας ανήκαν οι καζάδες, που ήταν μικρότερες διοικητικές περιφέρειες, της Δράμας, της Καβάλας, του Σαρίσαμπαν (Χρυσούπολης), του Πραβίου (Ελευθερούπολης) και της Θάσου.